Dla ludzi skażonych nerwicą lęk przed samotnością jest zjawiskiem dość powszechnym. Boją się oni zostać sami, w samotności ogarnia ich uczucie niepokoju, dochodzące nieraz do paroksyzmu panicznego lęku. Ich fantazja pracuje gorączkowo w takich sytuacjach. Z otaczającej rzeczywistości wyłaniają się koszmary grożącego niebezpieczeństwa, zarówno zewnętrznego, jak wewnętrznego. Mają obawy, że ktoś ich napadnie, zgwałci, zabije: zamykają skrzętnie drzwi i okna, sprawdzają zamknięcie, barykadują się, ale to wcale nie zmniejsza ich napięcia lękowego. Nie mogą zasnąć, bo wciąż są napięci, budzi ich każdy szmer, gdyż najmniejszy szelest jest sygnałem zagrażającego niebezpieczeństwa.

To, że niebezpieczeństwo kryje się w czasie przyszłym lub przeszłym, każe nam zastanowić się nad specyficznym znaczeniem czasu w przyrodzie ożywionej. W przeciwieństwie do przyrody nieożywionej i świata technicznego, które egzystować mogą poza czasem, tzn. mogą funkcjonować niezależnie od tego, w jakich układach czasowych zostaną umieszczone, w przyrodzie ożywionej czas stanowi zasadniczą składową każdego ustroju, tj. każdy żywy ustrój ma swój indywidualny czas, czas biologiczny. W ustrojach żywych czas tkwi wewnątrz, w martwych (nieożywionych) – na zewnątrz. Czas biologiczny oznacza rozwój, nic nie może stać w miejscu, wszystko się zmienia i dąży do zmiany na lepsze. Ewolucja jest zasadniczą cechą przyrody ożywionej i dlatego czas stanowi tak ważną jej część składową.

Należałoby raczej przyjąć, że prawo zachowania gatunku obok zasadniczego czynnika – tworzenia potomstwa – obejmuje cały zespół przeżyć i zachowań związanych z pro- kreacją. Może się zdarzyć, że sam akt prokreacji jest spełniony, a tym samym cel prawa zachowania gatunku osiągnięty, a jednak przez niewypełnienie różnego rodzaju warunków towarzyszących temu prawu sytuacja przedstawia się tak, jakby prawo to zostało naruszone. Samo osiągnięcie celu nie wystarcza, razem z nim musi być osiągnięte wszystko to, co celowi temu towarzyszy, a więc cały zespół zachowań i przeżyć związany z prawem zachowania gatunku.

Przestrzeń ciemna (nocy) w przeciwieństwie do przestrzeni jasnej (dnia) jest najbardziej własna i intymna, w niej ujawnia się to, co w człowieku skryte, z czego sam często nie zdaje sobie sprawy. Jeżeli słuszna jest koncepcja o istnieniu dobra i zła w naturze, to w tych najgłębszych warstwach znajdują one swe źródło.

W schizofrenii przed chorym odsłania się często ,,prawdziwe” oblicze drugiego człowieka. W wytwarzaniu tego nowego obrazu bezsprzecznie największą rolę odgrywają własne projekcje uczuciowe. Lęk, nienawiść czy też miłość i uwielbienie odpowiednio zmieniają postać obserwowanego przez niego człowieka. Zdarza się jednak, że ten urojeniowo przekształcony obraz jest wyjątkowo prawdziwy, że chory trafia w najistotniejsze cechy danego człowieka, które dla otoczenia, a często dla niego samego są ukryte. Tak jakby przed chorym odsłaniały się w chorobowym spostrzeganiu świata najgłębsze warstwy psychiki ludzkiej, to, co przed normalnym ludzkim wejrzeniem jest skryte.

Jeśli nie jesteśmy w stanie określić ogólnego kierunku (celu), do jakiego zmierza układ samokontroli („biologiczne sumienie”), spróbujmy prześledzić jego genezę. Z nieprzerwanego strumienia sygnałów (informacji), które krążą między ustrojem a jego środowiskiem, zasadnicze znaczenie dla mo- dyfikacaji czynności ustroju (tj. dla tworzenia nowych struktur czynnościowych, dla zmiany planów aktywności itp.) mają sygnały zwrotne. Informują one o tym, jak dana aktywność została wykonana i jaką wywołała reakcję w otoczeniu. Jest to strumień informacji najważniejszy, gdyż modeluje on aktywność ustroju. Fakt, że spośród różnorodnych informacji dochodzących z otaczającego świata do ustroju informacje zwrotne są najważniejsze, implikuje, iż obraz świata wytwarzany przez ustrój jest w głównej mierze zdeterminowany przez aktywność tego ustroju w tym świecie. Jest to w pewnym sensie zamknięte koło. Poznajemy taki świat, jakim go stwarzamy.

Zarówno pierwsza, jak i druga faza aktywności rozgrywają się w polu niewiadomego: nie wiadomo, co z planowania wyniknie, i nie wiadomo, jaki będzie efekt starcia z rzeczywistością. Może właśnie ta niewiadoma jest czymś w życiu fascynującym. Odczuwamy przed nią lęk, ale zarazem ona nas pociąga i zmusza do wejścia w wir życia. Trudno sobie wyobrazić. jak kształtowałoby się nasze życie, gdyby zamiast znaku zapytania przed nami był już widoczny efekt naszej aktywności. Wyobrażamy sobie, jaką męką jest życie ludzi, którzy wiedzą, że będą musieli w określonym czasie pożegnać się ze swoim życiem, w porównaniu z tymi ludźmi, którzy wprawdzie też zdają sobie sprawę, że muszą umrzeć, ale nie znają ostatecznego terminu. Dzięki niewiadomemu może rodzić się nadzieja. Jest ona optymistyczną projekcją w teren nieznany. Gdy coś jest znane, nadzieja traci sens swego istnienia.

Na nasilenie się lęków w depresji wpływa swoista dla obniżenia dynamiki życiowej inercja procesów psychicznych, która subiektywnie jest odczuwana jako ciężkość. Przy normalnej dynamice życiowej człowiek może przezwyciężyć swój lęk i wkroczyć w sytuację zagrożenia lub może z tej sytuacji się wycofać. Poza okresami szoku, gdy jest tym uczuciem sparaliżowany, i poza stanami nerwicowymi, w których postawa lękowa ulega utrwaleniu, lęk nie jest uczuciem długotrwałym, co zresztą wynika z jego charakteru – sygnału niebezpieczeństwa. Sygnał działający zbyt długo przestaje być sygnałem, traci swój celowy sens, nie ostrzega, ale jest tylko objawem dezorganizacji układu. Wyobraźmy sobie urządzenie alarmowe, które stale buczy lub wydaje inny dźwięk mający zaalarmować właściciela. Sytuacja tego typu istnieje w nerwicach. Zmienność życia powoduje, że po sygnale lękowym wytwarza się nowy stan równowagi, w którym sygnał ten staje się już zbyteczny. To samo dotyczy sygnałów bólowych. Utrwalenie się sygnału bólowego świadczy bądź o patologii samego układu sygnalizacyjnego, co może się zdarzyć w pewnych zaburzeniach neurologicznych i psychiatrycznych (np. w zapaleniu wielonerwowym, w newralgiach, przy uszkodzeniu dróg bólowych, w nerwicach, zwłaszcza typu konwersji histerycznej), bądź o niemożności wyjścia z sytuacji zagrożenia, jak to się dzieje w chorobach chronicznych, którym ból już zwykle towarzyszy do końca, choć występuje pewna do niego adaptacja.

U młodych ludzi lęk dotyczy przeważnie przyszłości: jest to lęk przed nicością, bezsensem, tajemnicą, która przed nimi stoi. U starych ludzi natomiast częściej dotyczy przeszłości. Źródłem lęku stają się wówczas poczucie winy, ujemny bilans życia, poczucie jego zmarnowania itp. Formy lęku przyjmują różne postacie. W lżejszych depresjach lęk ma charakter nieokreślonego niepokoju, niekiedy z domieszką uczuć agresywnych. Dość często nieokreślony niepokój koncentruje się wokół realnych sytuacji, które na skutek depresji ulegają znacznemu wyolbrzymieniu (typowe dla depresji trapienie się). W głębszych depresjach zdarzają się już paroksyz- my lęku (np. w depressio agitata), a tematyka lęków staje się zwykle psychotyczna. Człowiek wchodzi wówczas w przestrzeń psychotyczną nocy: znajdujące się poniżej progu świadomości struktury czynnościowe zostają wyrzucone w tę ciemną przestrzeń, nabierając wskutek tego realności halucynacji, iluzji i urojeń.

Układy samokontroli w ustrojach żywych mają rozmaite poziomy integracyjne, od najniższych, obejmujących wybiórcze funkcje ustroju, do najwyższych, kontrolujących całe zachowanie ustroju. U człowieka ten najwyższy poziom integracyjny odczuwany jest jako „głos sumienia”. Samokontrola dotyczy wówczas najwyższych i najbardziej skomplikowanych relacji człowieka z jego otoczeniem i z samym sobą, relacji w aspekcie porządku moralnego.

Prawo zachowania życia gatunku ma charakter wyraźnie społeczny, nie można go zaspokoić w indywidualny sposób, do jego spełnienia konieczne jest złączenie z przedstawicielem tego samego gatunku i z niego wywodzą się pierwotne grupy społeczne (rodzina, szczep itp.). Jeśli metabolizm energetyczny spełnia się indywidualnie, to otoczenie społeczne potrzebne jest tylko do zdobycia koniecznych do życia substancji: zwłaszcza we wczesnym okresie rozwoju, gdy się jest jeszcze niesamodzielnym (środowisko macierzyńske), metabolizm informacyjny jest zjawiskiem całkowicie społecznym.

Częstym tematem snów wielu ludzi jest wątek zagubienia: są zagubieni w wielkich miastach, w hotelach z tysiącami drzwi, w korytarzach, z których nie można się wydostać, błąkają się po pustkowiach, wśród skał, wąwozów, w tajemniczych zamkach, gdzie drzwi same się otwierają i zamykają, i z których w żaden sposób nie można znaleźć wyjścia. Gubią najdroższe im osoby, nigdzie nie mogą ich znaleźć, osoby te w ostatniej chwili gdzieś znikają: na pustkowiu, w tłumie, w zaklętych budowlach, w pociągach, które mkną w nieznane. Śniący zostaje sam w swym poszukiwaniu bliskiego człowieka. Ż ulgą budzi się i stwierdza, że znajduje się z powrotem wśród ludzi.

Dzieci nieraz odczuwają dotkliwie lęk przed samotnością, a zwłaszcza przed samotnością w ciemności. Do pewnej granicy samotność pociąga dzieci, snują w niej swoje marzenia, zaludniają tworami własnej fantazji, samotność jest dla nich wolną przestrzenią, w której mogą realizować swobodnie swe bogate struktury czynnościowe. Dzieci zbyt towarzyskie, nie spędzające ani chwili w odosobnieniu, na ogół mają uboższe życie duchowe niż te, które są bardziej samotne.

Jeszcze jeden czynnik wpływa na to, że pogotowie lękowe u człowieka jest większe niż w świecie zwierzęcym: czynnikiem tym jest niezwykły rozwój metabolizmu informacyjnego. Dzięki niemu człowiek swymi strukturami czynnościowymi daleko wykracza poza konkretność życia: jego świat fantazji jest znacznie bogatszy niż u zwierząt. Lęk nie jest tylko sygnałem konkretnego zagrożenia, ale tego, które w tym świecie fantazji się tworzy. Człowiek więcej boi się tworów własnego umysłu niż konkretnej rzeczywistości.

Nie jesteśmy w stanie ogarnąć wszystkich tkwiących w nim możliwości, musielibyśmy w tym celu stać na znacznie wyższym poziomie niż przeciętna jednostka. Staramy się człowieka określić w obrębie typów osobowości, zdajemy sobie jednak sprawę, jak zakres ten jest ciasny i jak często człowiek niespodziewanie wykracza poza te ramy. Z historii ludzkości, choćby nie tak dawnej, znamy aż nadto dobrze rozpiętość zła i dobra, które w pewnych warunkach może się wyzwolić w przeciętnym człowieku. Zdarza się, że człowiek zaskakuje nas, a czasem i przeraża różnymi obliczami, które ujawnia w ciągu swego życia. Jakże często jest on na pograniczu choroby psychicznej. A nawet, traktując sen jako fizjologiczną psychozę, można by życie człowieka określić jako oscylację między normą jasnego dnia a psychozą nocy.